प्रत्ययाः

अथ प्रत्ययाः।

प्रत्ययाः द्विविधाः –

१.    तद्धिताः – प्रातिपदिकशब्देभ्यः परतः ये प्रत्ययाः भवन्ति ते तद्धितप्रत्ययाः।
२.    कृदन्ताः – धातुभ्यः परतः ये प्रत्ययाः भवन्ति ते कृदन्तप्रत्ययाः।
————————

१.    तद्धिताः

i.    मतुप्
@    मतुप्    = one who has
@    प्रयोगे मतुप्स्थाने केवलं मत् इति भवति।
उदाहरणानि
–    बुद्धि + मतुप् = बुद्धिमत्
    One who has brain.
–    श्री + मतुप् = श्रीमत्
    One who has welth.
–    गति + मतुप् = गतिमत्
    One who has speed.
–    गो + मतुप् = गोमत्
    One who has cow.
@    रूपाणि   
–    पुँलिङ्गे (गोमत्)

गोमान्    गोमन्तौ    गोमन्तः      
गोमान्तम्    गोमन्तौ    गोमन्तः      
गोमता    गोमद्भ्याम्    गोमद्भ्यिः      
गोमते    गोमद्भ्याम्    गोमद्भ्यः      
गोमतः    गोमद्भ्याम्    गोमद्भ्यः      
गोमतः    गोमतोः    गोमताम्      
गोमति    गोमतोः    गोमत्सु      
हे गोमन्    हे गोमन्तौ    हे गोमन्तः   

–    स्त्रीलिङ्गे
    गोमत् — > गोमती
गोमती शब्दस्य रूपाणि नदी शब्दवत् भवन्ति।
–    नपुँसकलिङ्गे

गोमत्    गोमती    गोमन्ति      
गोमत्    गोमती    गोमन्ति   
अवशिष्टानि रूपाणि पुँलिङ्गवत् भवन्ति।
F    परन्तु –
अआ + मतुप् = मतुप् —> वत्
उदाहरणानि
–    गुण + मतुप् = गुणवत्
–    बल + मतुप् = बलवत्
–    विद्या + मतुप् = विद्यावत्
–    दया + मतुप् = दयावत्
@    रूपाणि   
–    पुँलिङ्गे (भगवत्)

भगवान्    भगवन्तौ    भगवन्तः      
भगवन्तम्    भगवन्तौ    भगवन्तः   
    अन्यं पूर्ववत् एव।

–    स्त्रीलिङ्गे
भगवत् —> भगवती
भगवती शब्दस्य रूपाणि नदीवत् भवन्ति।

–    नपुँसकलिङ्गे

भगवत्    भगवती    भगवन्ति      
भगवत्    भगवती    भगवन्ति   
अवशिष्टानि रूपाणि पुँलिङ्गवत् भवन्ति।
   
अभ्यासः
–    नीतिमान् जनः एव सुखं प्राप्नोति।
–    श्रीमान् जनः दानं कुर्यात्।
–    बुद्धिमतां वरिष्ठं हनूमन्तं वन्दे।
–    अहं गतिमत् यानं पश्यामि।
–    भाग्यवान् जनः संस्कृतं पठति।
–    श्रद्धावन्तः छात्राः ज्ञानं लभन्ते।
–    ॐ नमो भगवते वासुदेवाय।

ii.    इन् (णिनि)
@    इन्मतुपौ समानार्थिनौ।
@    अकारान्तात् परे प्रयुज्यते।
@    प्रयोगे पूर्व-अकारस्य लोपः स्यात्।
    –    बल + इन्
    –    बल् + अ + इन्    ..अलोपः।
    –    बलिन्
@    रूपाणि
–    पुँलिङ्गे (बलिन्)

बली    बलिनौ    बलिनः      
बलिनम्    बलिनौ    बलिनः      
बलिना    बलिभ्याम्    बलिभिः      
बलिने    बलिभ्याम्    बलिभ्यः      
बलिनः    बलिभ्याम्    बलिभ्यः      
बलिनः    बलिनोः    बलिनाम्      
बलिनि    बलिनोः    बलिसु      
हे बलिन्    हे बलिनौ    हे बलिनः   

–    स्त्रीलिङ्गे
बलिन् —> बलिनी
बलिनी शब्दस्य रूपाणि नदीवत्।

–    नपुँसकलिङ्गे

बलि    बलिनी    बलीनि      
बलि    बलिनी    बलीनि   
अवशिष्टानि रूपाणि पुँलिङ्गवत् भवन्ति।

अभ्यासः
–    नमन्ति फलिनो वृक्षाः।
–    मन्त्री वाक्यं वदति।
–    विद्यार्थी अभ्यासं करोति।
–    योगी नीरोगः भवति।
–    अधिकारी कार्यं करोति।
–    विजयी राजा वैरिणं मारयति।
iii.    ठक्
@    ठक् = से सम्बन्धित (related with)
@    पूर्वशब्दे आदिस्वरस्य वृद्धिः भवति।
    F    अ        —>    आ
    F    इई ए    —>    ऐ
    F    उऊओ    —>    औ
@    प्रयोगे ठक्स्थाने इक इति भवति।
@    पूर्वशब्दस्य अन्तिमस्वरस्य लोपः भवति।
    –      नीति + ठक्
    –      नैति + ठक्      …आदिवृद्धिः
    –      नैति + इक्      …ठक्स्थाने इक
    –      नैत् + इक      …अन्त्यलोपः
    –      नैतिक
@    रूपाणि
–    पुँलिङ्गे (नैतिक)
नैतिक इति अकारान्तः शब्दः।
पुँलिङ्गे अस्य रूपाणि रामवत् भवन्ति।
यथा – नैतिकः   नैतिकौ   नैतिकाः
–    स्त्रीलिङ्गे (नैतिकी) á
    नैतिकी इति ईकारान्तः शब्दः।
    अस्य रूपाणि नदीवद् भवन्ति।
    यथा – नैतिकी   नैतिक्यौ   नैतिक्यः
–    नपुंसकलिङ्गे (नैतिक)
    फलशब्दवत् रूपाणि भवन्ति।
    यथा – नैतिकम्   नैतिके   नैतिकानि

अभ्यासः    
–    भोजनम् अति अस्माके दैनिकं कार्यम्।
–    रविवासरे साप्ताहिकः अवकाशः भवति।
–    दशरथः धार्मिकः राजा आसीत्।
–    स्वच्छता अस्माकं सामाजिकं दायित्वम्।
–    महाभारतम् ऐतिहासिकं काव्यम्।
–    नैराश्यम् इति मानसिकः रोगः अस्ति।
–    सूर्यग्रहणम् इति वैज्ञानिकी घटना अस्ति।
iv.    त्व
v.    तल्
@    त्वतलौ समानार्थिनौ स्तः।
@    त्वतलौ भाववाचिनौ।
@    भाव = एक्झिस्टन्स।
@    त्वप्रत्ययः नपुंसके एव भवति। अपि च तल्प्रत्ययः सर्वदा स्त्रियामेव भवति।
उदाहरणानि –

प्रातिपदिकम्    त्वान्तरूपम्    तलन्तरूपम्      
  कटु    कटुत्वम्    कटुता      
  दुष्ट    दुष्टत्वम्    दुष्टता      
  शत्रु    शत्रुत्वम्    शत्रुता      
  गुरु    गुरुत्वम्    गुरुता      
  लघु    लघुत्वम्    लघुता   

२.    कृदन्ताः

i.    तव्यत्
ii.    अनीयर्
@    तव्यदनीयरौ समानार्थिनौ।
@    should be इति तयोः अर्थः।
@    प्रयोगे तव्यत्स्थाने तव्य, तथा च अनीयर्स्थाने अनीय इत्येव भवति।
@    धातौ गुणकार्यं भवति।
    F    इ    —>    ए
    F    उ    —>    ओ
@    कदाचित् तव्यति प्रत्यये धातुप्रत्यययोः मध्ये इडागमः भवति।

  धातुः    तव्यदन्तरूपम्    अनीयरन्तरूपम्      
  लिख्    लेखितव्य    लेखनीय      
  जि     जेतव्य    जयनीय      
  कृ    कर्तव्य    करणीय      
  श्रु    श्रोतव्य    श्रवणीय      
  पठ्    पठितव्य    पठनीय      
  त्यज्    त्यक्तव्य    त्यजनीय   
F    रूपाणि
–    पुँलिङ्गे रामवत्।
    पठितव्यः    पठितव्यौ    पठितव्याः
–    स्त्रीलिङ्गे मालावत्।
    पठितव्या    पठितव्ये    पठितव्याः
–    नपुंसकलिङ्गे फलवत्।
    पठितव्यम्    पठितव्ये       पठितव्यानि
अभ्यासः
–    छात्रैः पाठः पठितव्यः पठनीयः।
–    सर्वैः स्वच्छता कर्तव्या करणीया।
–    फलं खादितव्यम् खादनीयम्।

iii.    शतृ
@    शतृशानचौ समानार्थिनौ = ing
@    केवलं परस्मैपदिधातुभ्यः भवति।
@    शतृप्रत्ययः धातोः अङ्गात् परे भवति।
@    प्रयोगे शतृस्थाने अत् भवति।
@    अ + अ । इति सवर्णदीर्घः न भवति।
यथा     गम् + शतृ
    गच्छ + अत्    =    गच्छत्   
@    रूपाणि
–    पुँलिङ्गे (बलिन्)

गच्छन्    गच्छन्तौ    गच्छन्तः      
गच्छन्तम्    गच्छन्तौ    गच्छन्तः      
गच्छता    गच्छद्भ्याम्    गच्छद्भिः      
गच्छते    गच्छद्भ्याम्    गच्छद्भ्यः      
गच्छतः    गच्छद्भ्याम्    गच्छद्भ्यः      
गच्छतः    गच्छतोः    गच्छताम्      
गच्छति    गच्छतोः    गच्छत्सु      
हे गच्छन्    हे गच्छन्तौ    हे गच्छन्तः   

–    स्त्रीलिङ्गे (नदीवत्)
गच्छत् + ई = गच्छती
F     गच्छ + न् + ती = गच्छन्ती
F    येषाम् अङ्गम् अनाकारान्तं भवति तेषां शत्रन्तस्त्रीलिङ्गे नकारः न स्यात्।
करोति    —>    कुर्वती
    ददाति    —>    ददती
    अस्ति    —>    सती (being)
–    नपुँसकलिङ्गे

गच्छत्    गच्छती    गच्छन्ति      
गच्छत्    गच्छती    गच्छन्ति   
अवशिष्टानि रूपाणि पुँलिङ्गवत् भवन्ति।
अभ्यासः १. विशेषणरूपम्।
–    धावन् अश्वः। A running horse.
–    अहं धावन्तम् अश्वं पश्यामि।
–    धावता अश्वेन ग्रामः प्राप्तः।
–    अहं धावते अश्वाय तृणं ददामि।
–    अश्वी धावतः अश्वात् पतति।
–    अहं धावतः अश्वस्य स्वामी अस्मि।
–    अश्वी धावति अश्वे उपविशति।
अभ्यासः २. द्वयोः वाक्ययोः एकीभवनम्।
यथा    छात्रः पठति। छात्रः लिखति।
–    पठन् छात्रः लिखति।
–    धावन्ती छात्रा पतति।
–    धावत् विमानम् उड्डयते।
–    गृहकार्यं कुर्वती गृहिणी गीतं श्रुणोति।
iv.    शानच्
@    केवलम् आत्मनेपदिधातुभ्यः प्रयुज्यते।
@    धातोः अङ्गात् परे भवति।
@    प्रयोगे शानच्स्थाने मान इति भवति।
यथा    वृध् + शानच्
    वर्ध + मान    =    वर्धमान
@    रूपाणि
–    पुँलिङ्गे रामवत्।
–    स्त्रीलिङ्गे मालावत्।
–    नपुंसकलिङ्गे फलवत्।
अभ्यासः
–    मातरं वन्दमानः अहं पुण्यं प्रप्नोमि।
–    भिक्षां याचमानः याचकः अटति।
–    भजने मोदमाना मीरा नृत्यति।
–    रणे विद्यमानः राजा युद्धं करोति।
–    डयमानं विमानं नागपुरं गच्छति।

३.    स्त्रीप्रत्ययौ

i.    टाप्
@    प्रायशः अकारान्तशब्देभ्यः भवति।
@    प्रयोगे टाप्स्थाने आ भवति।
–    बालः —>    बाला
–    अश्वः —>    अश्वा
–    अजः —>    अजा
F    अक + टाप् = इका
–    गायकः —>    गायिका
–    नायकः     —>    नायिका
–    शिक्षकः —>    शिक्षिका

ii.    ङीप्
@    प्रायशः अनकारान्तेभ्यः भवति।
@    प्रयोगे ङीप्स्थाने ई भवति।
–    गुरुः    —>    गुर्वी
–    बलिन्    —>    बलिनी
–    गच्छत्    —>    गच्छन्ती
–    महत्    —>    महती
F    अकारान्तः सन् अपि ङीप् भवति।
–    देवी, नदी,
–    किशोरी, कुमारी, तरुणी, सुन्दरी,
–    मृगी, सिंही,
–    कुम्भकरी, चित्रकरी।
F    अकारान्तः सन् अपि ठगन्तेभ्यः ङीप्।
–    नैतिक      —>  नैतिकी
–    धार्मिक  —>  धार्मिकी